Ninateka - Okrągły Stół w oku kamery

Kolekcja Archiwa transformacji ’89 jest unikatowym źródłem wiedzy o obradach Okrągłego Stołu. Te bezprecedensowe rozmowy przedstawicieli władz PRL i opozycji solidarnościowej doprowadziły do pokojowej transformacji ustrojowej oraz głębokich reform gospodarczych, które wywarły znaczący wpływ na współczesne oblicze Polski i Europy.

Archiwa wielkich negocjacji

Filmy archiwalne z Video Studio Gdańsk nie tylko dokumentują bieg wydarzeń, lecz także oddają atmosferę tego wyjątkowego maratonu negocjacyjnego. Wprawdzie kamera gdańskiej ekipy nie miała wstępu na posiedzenia tzw. stolików i podstolików, czyli zespołów pracujących nad konkretnymi tematami reform, jednak nieustannie krążyła po korytarzach i Sali Kolumnowej Pałacu Namiestnikowskiego. Realizatorzy Video Studio Gdańsk prosili wychodzących z sal obrad negocjatorów „Solidarności” o komentarze, nagrywali z nimi wywiady lub przysłuchiwali się wypowiedziom udzielanym mediom państwowym przez przedstawicieli obu debatujących stron: opozycji i władz. W oku kamery znalazły się również kuluarowe rozmowy, emocjonujące wymiany zdań na temat dalszej strategii negocjacyjnej, prywatne komentarze, żarty i anegdoty opowiadane przez opozycjonistów. Zarejestrowane nagrania skłaniają także do refleksji na temat roli mediów audiowizualnych w tamtym wydarzeniu. Pokazują, jak ważna dla negocjatorów ze strony „Solidarności” była każda minuta ich występu w codziennych relacjach telewizyjnych z obrad Okrągłego Stołu. Szczególną dbałość przykładano do prezentowania się zawsze ze znaczkiem „Solidarności” wpiętym do klapy garnituru czy swetra oraz umieszczonym na teczce z dokumentami.

Władza i opozycja – kto był kim

Prezentowana w ramach kolekcji archiwalna dokumentacja obrad Okrągłego Stołu tworzy złożony portret postaci obozu władzy i opozycji solidarnościowej. W nagraniach obserwujemy nie tylko czołowych działaczy okresu PRL, lecz także wielu wciąż aktywnych polityków, m.in. Leszka Millera, Aleksandra Kwaśniewskiego, Jarosława Kaczyńskiego czy osobistości życia publicznego takie jak Jan Dworak, Henryk Wujec czy Adam Michnik. W obradach uczestniczyło trzech pierwszych prezydentów wolnej Polski, ponad 70 późniejszych ministrów oraz przeszło 100 parlamentarzystów. Dzięki nagraniom Video Studio Gdańsk dowiadujemy się o kulisach Okrągłego Stołu, m.in. o organizacji obrad i wsparciu negocjatorów przez innych członków i współpracowników „Solidarności”. Filmy pokazują także aktywność kobiet zaangażowanych w obrady. Możemy zobaczyć i usłyszeć intensywną pracę sekretarek, które rytmicznymi uderzeniami w klawisze maszyn do pisania wielokroć zagłuszają rozmowy. Widzimy kobiety w roli negocjatorów – kamera Studia zarejestrowała m.in. wypowiedzi: Grażyny Staniszewskiej o prowadzonych przez nią rozmowach na temat indeksacji płac, a także Janiny Jankowskiej i Heleny Łuczywo, komentujących obrady na temat dostępu opozycji do środków masowego przekazu oraz Ludwiki Wujec, odpowiadającej za organizację sekretariatu i biura prasowego strony solidarnościowej. Nagrania przypominają również postać Janiny Zakrzewskiej, która brała udział w każdej naradzie zespołu wchodzącego w skład stolika ds. reform politycznych. 

Wielka polityka przy papierosie i kawie z termosu

Archiwalia zgromadzone w kolekcji ukazują ponadto atmosferę i obyczajowość tamtych czasów. Wszechobecność dymu papierosowego widocznego w nagraniach sprawia, że oglądający niemal czują intensywność zapachu unoszącego się w całym Pałacu Namiestnikowskim. Klimat końca lat 80. tworzą: wygląd ubrań negocjatorów i przedmioty, którymi się posługują, np. duże czerwone telefony czy czerwone i niebieskie termosy z kawą i herbatą. Filmy pokazują też koloryt ówczesnych ulic, pełnych polonezów oraz dużych i małych fiatów.

Jakość nagrań związana jest z dostępną wówczas technologią. Ekipa Video Studio Gdańsk musiała szybko reagować na to, co działo się w Pałacu Namiestnikowskim – stąd chwilowe przerwy w obrazie czy ścieżce dźwiękowej.

Kolekcja – krok po kroku

Z długich, czasem ponadgodzinnych filmów do kolekcji zostały wybrane fragmenty, dzięki którym w bardziej przystępnej formie można zapoznać się z archiwum. Każdy z nich opatrzony jest planszą z oryginalnym tytułem nagrania pochodzącym od producenta.

Zgromadzony materiał audiowizualny dopełniają audycje Radio France Internationale. Są to nagrania dwojakiego rodzaju: bieżące komentarze uczestników negocjacji na temat wydarzeń Okrągłego Stołu oraz wspomnienia i formułowane po latach oceny.

Każdy materiał kolekcji opatrzony jest opisem, który poszerza kontekst zarejestrowanych wypowiedzi i sytuacji. Nawigację ułatwiają filtry tematyczne, np. Rozmowy o strategii czy Kryzysy w negocjacjach, oraz możliwość wyszukiwania nagrań poprzez listę kluczowych dla obrad osób – zarówno ze strony opozycji, jak i władzy. W Alfabecie Okrągłego Stołu zawarte zostały hasła, które wyjaśniają specyficzne terminy związane z obradami.

Autorzy

Kuratorkami kolekcji Archiwa transformacji ’89 są Paulina Codogni i Anna Siwek, które dokonały wyboru nagrań i opatrzyły je autorskimi tekstami.

dr Paulina Codogni – autorka książek na temat najnowszej historii Polski: Rok 1956 (2006), Okrągły Stół, czyli polski Rubikon (2009) i Wybory czerwcowe 1989 roku. U progu transformacji ustrojowej (2012). Pracuje w Instytucie Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk oraz w Collegium Civitas. W 1989 roku miała 11 lat.

dr Anna Siwek –  autorka książki Dobro a polityka. Platon i Tischner. Dwie filozofie dobra (2014). Pracuje w Instytucie Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk oraz w Collegium Civitas. Sekretarz redakcji pisma „Civitas. Studia z filozofii polityki”. W 1989 roku miała 16 lat.

Video Studio Gdańsk – to jeden z pierwszych i najdłużej działających niezależnych polskich producentów filmowych i telewizyjnych. Istnieje od 1981 roku, kiedy to, podczas I Zjazdu „Solidarności”, powstał pierwszy film dokumentalny zrealizowany przez telewizję Biura Informacyjno-Prasowego „Solidarności” – Kandydat. Do głównych zadań Studia należała dokumentacja najważniejszych wydarzeń politycznych i społecznych, które kształtowały polską rzeczywistość i świadomość w latach 80. Dzięki temu VSG posiada dziś jedno z najbogatszych archiwów filmowych z materiałami dotyczącymi najnowszej historii Polski, a szczególnie: powstania i tzw. karnawału „Solidarności”, stanu wojennego, strajków 1988 roku, pielgrzymek papieskich, negocjacji Okrągłego Stołu oraz okresu transformacji ustrojowej.

Przebieg obrad Okrągłego Stołu rejestrowały dwie niezależne dwuosobowe ekipy telewizyjne VSG: Piotr Bikont z Leszkiem Dziumowiczem oraz Mariusz Kobzdej z Jarosławem Rybickim. Przedstawiciele opozycji mówili podczas obrad o ekipach Video Studio Gdańsk: „To jest nasza telewizja!”. Kamery VSG towarzyszyły uczestnikom negocjacji w kuluarach, a także podczas różnych, często poufnych spotkań, niedostępnych dla dziennikarzy i kamer przygotowujących propagandowe relacje dla telewizji państwowej. Z materiałów filmowych zarejestrowanych przez Video Studio Gdańsk powstał reportaż Relacja z obrad Okrągłego Stołu i dokument Opowieści Okrągłego Stołu, stanowiące niezależny, obiektywny i profesjonalny przekaz tego historycznego wydarzenia.

Digitalizacja prezentowanych w kolekcji materiałów z  Video Studio Gdańsk  została sfinansowana ze środków Programu Wieloletniego Kultura+ Priorytet Digitalizacja, którego mecenasem jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego a operatorem – Narodowy Instytut Audiowizualny.  Materiały z polskiej sekcji Radio France International zostały udostępnione dzięki współpracy z Institut National de l'Audiovisuel.